“พระธาตุจอมกิตติ” ถือว่าเป็นปูชนียสถานที่สำคัญคู่บ้านคู่เมืองเชียงแสน และถูกจัดให้เป็น 1 ในกลุ่มพระธาตุ 9 จอม ซึ่งเป็นโครงการส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรมของจังหวัดเชียงราย ลักษณะสำคัญของโครงสร้างเจดีย์ยังคงแสดงถึงรูปแบบของเจดีย์ในยุคทองของล้านนาไว้เป็นอย่างดี แต่มีส่วนที่เพิ่มขึ้นมาคือรูปทรงของเจดีย์มีขนาดสูงและเพรียวขึ้น เจดีย์รูปแบบนี้น่าจะเป็นที่นิยมอย่างมากในศิลปะล้านนา รวมทั้งให้อิทธิพลไปยังศิลปะล้านช้างอีกด้วย และยังมีการสร้างสืบต่อมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทร์ ในบริเวณเชิงดอยพระธาตุมีการสร้างพระพุทธรูปองค์ใหญ่ คือ พระพุทธรูปองค์หลวง หรือหลวงพ่อพุทธองค์โยนกมิ่งมงคลเชียงแสน ซึ่งปัจจุบันประดิษฐานอยู่ในบริเวณบ่อน้ำทิพย์ สร้างขึ้นแทนพระเจ้าล้านตื้อที่เชื่อว่าจบอยู่ในแม่น้ำโขง รวมทั้งปราสาทหลังเก่าที่เป็นสำนักสงฆ์ก็ยังคงอยู่ที่เชิงดอยเช่นกัน วัดพระธาตุจอมกิตติเหมาะสำหรับการมาสักการะท่องเที่ยวได้ทุกฤดูกาล
เจดีย์พระธาตุจอมกิตติ
ลักษณะสภาพปัจจุบัน ฐานล่างสี่เหลี่ยมจัตุรัสย่อมุมไม้สิบสองสูงขึ้นไปมีซุ้มพระพุทธรูป เหนือขึ้นไปอีกเป็นรูปหน้ากระดานกลม ลดหลั่น ๓ ชั้น รองรับองค์ระฆัง สำหรับฐานทักษิณ ตอนล่างสุดเป็นลานกว้างมากรูปสี่เหลี่ยมกว้างด้านละ ๓๕.๕๐ เมตร ทางด้านทิศตะวันออก
หากท่านมองลงมายังเบื้องล่างจะเห็นภายในเมืองเชียงแสน และแม่น้ำโขงได้อย่างชัดเจนมาก สำหรับแม่น้ำโขงไหลจากทิศเหนือมุ่งเข้าริมฝั่งเมืองเชียงแสน และวกอ้อมไปทางฝั่งประเทศลาว (สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว) ภูมิประเทศทิวทัศน์ตอนนี้สวยมากตลอดจนอากาศเย็นสบายเป็นที่ร่มรื่น ด้านทิศเหนือองค์พระธาตุเป็นทางเดินไปสู่บ่อน้ำทิพย์ ซึ่งมีน้ำไหลซึมอยู่ตลอดเวลามาแต่โบราณกาล น้ำใสสะอาดและเย็นมาก สำหรับองค์พระธาตุจอมกิตติ และบ่อน้ำทิพย์ ชาวบ้านในอาณาเขตเมืองเชียงแสนเคารพบูชาถือว่าเป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์แห่งหนึ่ง พระธาตุจอมกิตติ ฐานรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส กว้าง ๔.๗๕ เมตรสูง ๑๔.๒๐ เมตร กรมศิลปกรบูรณะซ่อมแซมเมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๐ แล้วเสร็จเมื่อพ. ศ. ๒๕๐๑ ได้ประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานสำหรับชาติไว้แล้ว
ข้อสันนิษฐาน
นักวิชาการบางท่านกำหนดอายุสมัยการก่อสร้างพระธาตุจอมกิตติ โดยการพิจารณาจากรูปทรงเจดีย์และลวดลายปูนปั้นที่ประดับองค์เจดีย์ ซึ่งปรากฏอยู่ในปัจจุบันนี้ว่าน่าจะสร้างขึ้นในราว พ. ศ. ๒๐๓๐ ตรงกับในเอกสารซึ่งกล่าวไว้อย่างชัดเจน และรูปทรงเจดีย์เลียนแบบเจดีย์วัดป่าสัก
ที่มาข้อมูล
รายงานวิจัยเรื่อง“ ศิลปะเมืองเชียงแสน : วิเคราะห์งานศิลปกรรม ร่วมกับหลักฐานทางโบราณคดีและเอกสารทางประวัติศาสตร์โดย ศ.ดร. ศักดิ์ชัย สายสิงห์ ภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร” (มกราคม, ๒๕๕๐)
